Оқиғалар лентасы

Кеше

05 маусым

04 маусым

Сауалнама

Бір уақыт белдеуіне ауысу сізге қалай әсер етті?

4% 1. Оң. Олар жақсы ұйықтай бастады.(32)
92% 2. Теріс. Мен бірдей жұмыс көлемін нашар басқарамын. Қыста мен күнді әрең көрдім.(772)
4% 3. Мен айырмашылықты мүлдем байқамадым.(34)

- Қазақстан,

Қазақ күнтізбесі: ай атаулары нені білдіреді

Коллаж: Kazinform / Freepik

7 Мамыр, 202517:35

«Казинформ»

Қазақтарда уақыт пен аймаққа байланысты ерекшеленетін айлар атауларының бірнеше нұсқасы болған, деп хабарлайды kazinform агенттігі.

Тақырып бойынша сілтемелер7 МамырҚазақстандық ет өнімдерінің экспорты айтарлықтай өсті

Бұл атаулар табиғатты, ауылшаруашылық циклін, астрономияны және араб-парсы тілінің әсерін бақылаумен тығыз байланысты болды.

Ақсақалдардың айларды қалай атағанының ең танымал нұсқаларының бірі келесідей:

Дәулет-қаңтар;
Құт-ақпан;
Хамал-Наурыз;
Көкек-сәуір;
Зауза-мамыр;
Саратан-маусым;
Әсет-шілде;
Сүмбіле-тамыз;
Мизам-қыркүйек;
Ақырап-қазан;
Кауыс-қараша;
Жәди-желтоқсан.

Дәстүрлі қазақ күнтізбесі бойынша жыл санағы Наурыз — табиғат оянып, жаңа өмірлік цикл басталған айдан басталады.

Наурыз (Наурыз)

Көктемнің алғашқы айы қазақ күнтізбесі бойынша Наурыз деп аталады, ал ежелгі уақытта оны "ереуіл" деп те атайды — бұл жаңа өмірдің басталуын білдіреді. "Наурыз" сөзі парсы тілінен аударғанда "Жаңа күн"дегенді білдіреді. Бастапқыда бұл 22 наурызға сәйкес келетін көктемгі мерекенің атауы болды-көктемгі күн мен түннің теңелу күні. Уақыт өте келе мерекенің атауы бүкіл Айдың белгісі болды.

Сауыр (сәуір)

Сәуір айы қазақ халқының дәстүрінде табиғат пен шаруашылық циклдарды бақылауға байланысты әртүрлі атауларға ие болды. Ең көп тарағандары "Көктеу" немесе "Көкек"болды. Көбісі "Көкек" атауын көкектің келуімен байланыстырады, бірақ кейбір ғалымдар бұл сөз "көк" — Жас шөптер мен шөптерден шыққан деп санайды. Осы себепті тағы бір атау пайда болды — "Көктеу" — оны жасыл желек уақыты, шөптердің өсуі деп аударуға болады.

Сәуір айының басталуымен күн шуақты және жылы, ал үйлер енді батпайды. Осы себепті сәуір айы "күйдіргіш" деп те аталды — бұл үйде от жағу қажет емес ай.

"Сауыр" сөзі араб тілінен алынған, онда ол "бұқа" дегенді білдіреді және сол аттас Зодиак шоқжұлдызымен байланысты.

Мамыр (мамыр)

Бұрын мамырды қазақ тілінде "мезгеу"деп атаған. "Мамыр" сөзінің этимологиясы көктемгі табиғи ерекшеліктерімен байланысты. Қазақ күнтізбесінің зерттеушілері айдың атауы көктемде қаздар мен үйректер су айдындарына ұшып, балапандарды бордақылап, өсіретіндіктен пайда болды деп болжайды. Қазақ тілінде бұл жағдай "мамырлау" етістігімен сипатталады — құстар салмақ қосып, аздап ақсап, ұша алмайтын кезде. Ғалым Б. Куфтин "мамыр" сөзін Ақсақ деп түсіндіреді. Ш. Жаңабилев өз еңбектерінде "мамырлаған сиыр" өрнегі дененің ауырлығына байланысты барлық төрт аяққа ақсап, әрең қозғалатын жануарға қатысты қолданылатынын атап өтті.

Ғалым А. Нұрмағамбетов ай шаруашылық жүргізу үшін қолайлы әрі тыныш уақыт болғандықтан "мамыр" атауын алды деп есептейді. Егер басқа түркі тілдерімен салыстыратын болсақ, ертеректе "мамыр" сөзінің формасы мен мағынасы басқаша болғанын байқауға болады. Қырғыз тілінде "мамыр "тыныш, бейбіт, гүлденген дегенді білдіреді, ал тувалықтар мен хакастарда" амыр " сөзі де тыныш дегенді білдіреді.

Маусым (маусым)

Ежелгі уақытта қазақтар бұл айды "көзгеу"деп те атаған. "Тышым" сөзі араб тілінен аударғанда "маусым" немесе "кезең"дегенді білдіреді. Айдың атауы шөп жинау маусымы мен шабындықпен байланысты. О. Абуталип үндіеуропалық тілдерде байланысты сөз бар екенін атап өтті — "муссон" термині жазда мұхиттан құрлыққа, ал қыста құрлықтан мұхитқа соғатын желді білдіреді.

Шілдеде (шілде)

Ертеде бұл айды "Шіл" деп те атаған. Айдың атауы парсы тіліндегі "чилла" сөзінен шыққан, "қырық"дегенді білдіреді. Бастапқыда бұл сөз қырық күндік кезеңді білдірді, бірақ кейіннен отыз күндік Айдың белгісі ретінде қолданыла бастады. Қазақ есепшілері жаздың аптап ыстығы мен қыстың суығы қырық күнге созылады деп есептеді. Алайда, "шилде" атауы қыс мезгілінде емес, жаз айында бекітілді.

Бұған дейін біз жазғы шилде 24 маусымда басталып, 4 тамызға дейін жалғасатынын, ал қысқы шилде 26 желтоқсаннан 3-4 ақпанға дейін созылатынын айтқан болатынбыз.

Тамыз (тамыз)

Бұл ай отын немесе құрғақ қылшық ағашты білдіретін өзінің ежелгі "тамызық" атауын да сақтап қалды. "Тамыз" сөзі "пісіру" немесе "қуыру"дегенді білдіреді. Тамыз айында ыстық ыстықтан шөп кебе бастайды.

Егер түркі тамырлары туралы айтатын болсақ, онда бұл ай "сарша" деп те аталады, бұл сарғаюды білдіреді. Осы айда жасыл шөптер шырынды түсін жоғалта бастайды. Шөптердің сабақтары қатайып, сарыға айнала бастайды.

Сондай-ақ, қазақ тілінде "Таразы туса таң суиді, Сүмбіледе суйды" деген сөз сақталған (таразы көтерілгенде, таң салқын болады, ал Бикеш шоқжұлдызында су салқындайды). Яғни, шілде айында таңертең салқын болады, ал қыркүйекте су суық болады.

Қырқүйек (қыркүйек)

Осы айдың басында олар "Дәндеу" (тәуелділік) және "Мизам/мизам шуақ" (күздің басында ауада созылатын ұзын торлар) деп аталды.

"Қырқүйек" айының атауы мал шаруашылығымен байланысты. Бұрын қазақтар қойлар мен ешкілердің мерзімінен бұрын жұптасуын болдырмау және оларға салмақ қосуға мүмкіндік беру үшін еркектерге кошмадан — "күйектен"арнайы таңғыш тағатын. Ол кезде малға дайын үй-жайлар болған жоқ, сондықтан бұл әдіс ұрпақтың мамыр айынан ерте туылуын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Тоқсан күннен кейін таңғыш алынып тасталды, ал еркектер аналықтарға жіберілді.

О. Әбутәліп өз еңбегінде дала қазақтарының "күйек" түсірілген айы "қырқүйек"деп аталғанын атап өтті. Алайда, әр түрлі аймақтарда бұл атау климаттың айырмашылығына байланысты әр түрлі кезеңдерге сәйкес келді. Мәселен, Көкшетауда" қырқүйек " тамызға, ал Жетісуда — қыркүйекке қолданылды. Зерттеуші Б. Куфтин "қырқүйек" сөзін қыркүйекке жатқызса, в. Радлов оны қазан айына жатқызған.

Қазан (қазан)

Қазақтар "Қарлы кесек" немесе "балшық кесек" деп аударылатын "Соктау"деп айтуды жөн көрді.

Араб тіліндегі" Қазан " жапырақтардың сарғаюын білдіреді.

М. Ысқақовтың зерттеулерінде бұл сөздің бірнеше мағынасы бар делінген. "Қамбар батыр" эпосында "қазан аттыққа барамыз" деген сөз бар, онда "қазан ат" жауынгерлік атты білдіреді. Осыған сүйене отырып, "қазан" айының атауы халық жадында сақталған өткен әскери оқиғаларға байланысты болуы мүмкін деген болжам бар. Басқа нұсқа бойынша, "қазан" сөзі қоныс аударатын құстардың қоныс аударуымен байланысты — олардың жылы жерлерге ұшып кетуінің аяқталуымен, тек қарғалар мен құстар жерде қалады. Ежелгі уақытта " құз " сөзі "құз" деп айтылған, "қазан" сөзі осы нұсқадан шыққан болуы мүмкін деген болжам бар.

Мысалы, Чулым татарларында бұл ай "күзгі ай", ал барабарларда "күзіген ай"деп аталады. Сібірдің түркі тілдерінде "Күзгі" және "күзген" сөздері суық ауа райының басталуымен байланысты "күз" немесе "мұздатылған" дегенді білдіреді. Бұл кезең "бозқырау" немесе "боқырау" деп те аталады, онда алғашқы аяз басталып, жас шөпте аяз пайда болады, ал су бетінде жұқа мұз пайда болады. Егер егіннің пісіп үлгермесе және оны алғашқы аяз зақымдаса, қазақтар: "қазан ұрпағы" (аяз келді) дейді.

Қараша (қараша)

Қараша айы "кауыс" және "күйек"деп те аталды. "Қараша" атауының өзі айтқандай, бұл кезде жер қараңғы болады — жазда мал таптаған топырақ қара сазға айналады. Жер қазірдің өзінде қатып, қатая бастайды, бірақ әлі де тұрақты ақ қар жамылғысы жоқ.

Осы айдың басталуымен "қараша қаздар", яғни жабайы қаздар жаппай ұшуды бастайды. Дәл осы себепті ай "қараша"деп аталды деген болжам бар.

Желтоқсан (желтоқсан)

Ежелгі уақытта олар "қорғау" (стрелец) және "ытырғы" (Буран кезінде малды паналау) деп аталды.

О. Әбуталип жыл мезгілдерінің атаулары қазіргі заманнан өзгеше болғанын атап өтті: жылтоксан (көктем), жазтоксан (жаз), желтоқсан (күз), қыстоксан (қыс). "Желтоқсан" атауы осы кезеңге тән суық желмен байланысты. Барабарлар әлі күнге дейін бұл айды "жел айа" (желді ай) деп атайды.

"Желтоқсан" сөзі екі түркі сөзінің "жел" (жел) және "токсан" (квартал) бірігуінен шыққан.

Қантар (қаңтар)

Ежелгі уақытта қазақтар бұл айды" Ыыс " деп атаған.

Көне түркі сөзі "қарттар" етістігінен шыққан, ол байланған, бір нәрсенің орын алуына жол бермеу дегенді білдіреді. Осы уақытта қатты аяз пайда болады, қар тығыздалады, ал ұсақ мал қорада қалып, өздігінен жайыла алмайды. Сондай-ақ, Қазақтар: "күн қысқарып, қантарлып байланғандай тур", - деген, бұл күн бір нәрсеге байланғандай қысқарып бара жатқанын білдіреді.

Ақпан (ақпан)

Бұл айдың ежелгі атауы -қпа болған. "Ақпан "сөзі қазақша" ақ ыпа "сөзінен шыққан," Ақ боран", боран дегенді білдіреді. Ақпан айында қатты қарлы боран болады. Бұл кезең ең қиын кезеңдердің бірі болды, өйткені боранның салдарынан мал өлімі басталуы мүмкін.

"Ақпан-тоқпан" - қыстың ортасына келетін қатты аяз кезеңі. "Ақпан-дақпан алтын күн, аязбен жеті күн" деген тіркес жеті күн аязды көрсетеді, қар жауғанда, жел соғып, дауыл басталып, аяз күшейеді. Осы уақытта терезеден енетін сәулелер ерекше ашық реңкке ие болады, ал бөлмеде шаңның ұсақ бөлшектерін байқауға болады. Бұл құбылысты қазақтар "үт"деп атайды.